Giãn đồng tử: Nguyên nhân và cách phòng ngừa bệnh

Giãn đồng tử (mydriasis) là hiện tượng đồng tử mở rộng bất thường, khiến mắt trở nên nhạy cảm hơn với ánh sáng. Trong điều kiện bình thường, đồng tử giãn ra khi ánh sáng yếu hoặc khi cơ thể có phản ứng cảm xúc mạnh như sợ hãi, phấn khích. Tuy nhiên, nếu tình trạng giãn đồng tử xảy ra thường xuyên, kéo dài hoặc không đều hai bên mắt, đây có thể là dấu hiệu cảnh báo của các bệnh lý về thần kinh, tổn thương mắt hoặc tác dụng phụ của thuốc.

Cơ chế giãn đồng tử được điều khiển bởi hai hệ thần kinh: hệ giao cảm và hệ phó giao cảm. Hệ thần kinh phó giao cảm chịu trách nhiệm co đồng tử, trong khi hệ thần kinh giao cảm làm giãn đồng tử. Giãn đồng tử bệnh lý thường xảy ra khi có tổn thương ở hệ phó giao cảm, đặc biệt là dây thần kinh số III, hoặc do kích thích quá mức hệ giao cảm.. Việc chẩn đoán nguyên nhân cần được thực hiện thông qua khám mắt chuyên sâu, bao gồm kiểm tra phản xạ ánh sáng và đánh giá tình trạng thần kinh.

Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu rõ cơ chế giãn đồng tử, nguyên nhân thường gặp, cùng các phương pháp điều trị và phòng ngừa hiệu quả, từ đó chủ động bảo vệ sức khỏe thị giác và phát hiện sớm những dấu hiệu bất thường.

Giãn đồng tử là bệnh gì? Nguyên nhân và cách phòng ngừa bệnh

Giãn đồng tử là gì?

Đồng tử là lỗ nhỏ màu đen nằm ở trung tâm mống mắt, có nhiệm vụ điều chỉnh lượng ánh sáng đi vào nhãn cầu. Nhờ hệ thống cơ vòng và cơ giãn bên trong mống mắt, đồng tử có thể co lại hoặc giãn ra linh hoạt để thích nghi với các điều kiện ánh sáng khác nhau trong môi trường. Khi phần trung tâm màu đen của mắt mở rộng vượt quá kích thước bình thường, hiện tượng này được gọi là giãn đồng tử.

Trong điều kiện ánh sáng yếu hoặc bóng tối, đồng tử sẽ tự động giãn ra để cho phép nhiều ánh sáng hơn đi vào, giúp cải thiện khả năng nhìn. Kích thước trung bình của đồng tử khi giãn dao động từ 4 đến 8 milimét, trong khi ở ánh sáng mạnh, chỉ từ 2 đến 4 milimét.

Nếu đồng tử giãn nhưng không co lại khi thay đổi ánh sáng, tình trạng này được gọi là Mydriasis hay “đồng tử cố định”. Đây là dấu hiệu cho thấy cơ chế điều tiết của đồng tử đang bị rối loạn và cần được kiểm tra y tế kịp thời.

Giãn đồng tử là tình trạng đồng tử mở rộng bất thường

Giãn đồng tử một bên

Khi một đồng tử giãn rộng hơn đồng tử còn lại, tình trạng này được gọi là giãn đồng tử một bên (Anisocoria). Đây là hiện tượng khá phổ biến, ảnh hưởng đến khoảng 20% dân số trên toàn cầu. Giãn đồng tử một bên xảy ra khi cả hai đồng tử vẫn phản ứng bình thường với ánh sáng nhưng có sự chênh lệch về kích thước lớn hơn nửa milimét.

Một trong những nguyên nhân gây giãn đồng tử một bên là đồng tử Adie, một rối loạn thần kinh khiến đồng tử ở một mắt phản ứng bất thường với ánh sáng.² Mặc dù giãn đồng từ một bên thường không gây nguy hiểm, nhưng nếu tình trạng này xuất hiện đột ngột hoặc đi kèm các triệu chứng khác như nhìn mờ hay đau đầu, bạn nên đến gặp bác sĩ nhãn khoa để được kiểm tra kỹ lưỡng.

Giãn đồng tử hai mắt

Giãn đồng tử cả hai mắt là phản ứng tự nhiên của cơ thể khi bạn ở trong môi trường thiếu ánh sáng hoặc tối. Đây là cơ chế bảo vệ để mắt có thể thu nhận đủ ánh sáng cần thiết cho việc nhìn rõ. Tuy nhiên, giãn đồng tử hai mắt cũng có thể là kết quả từ việc sử dụng một số loại thuốc, chấn thương hoặc các tình trạng bệnh lý khác.

Trong trường hợp giãn đồng tử hai mắt xảy ra bất thường mà không liên quan đến ánh sáng yếu, bạn cần lưu ý đến các yếu tố như thuốc đang sử dụng, tình trạng căng thẳng hoặc các vấn đề sức khỏe khác. Nếu tình trạng này kéo dài hoặc đi kèm với các biểu hiện khác như đau đầu, chóng mặt, hãy tìm kiếm sự tư vấn từ chuyên gia y tế.

Nguyên nhân gây giãn đồng tử

Giãn đồng tử có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm cả phản ứng sinh lý tự nhiên và các vấn đề sức khỏe cần được theo dõi. Nguyên nhân gây ra được chia thành hai nhóm chính: Giãn đồng tử song phương và Giãn đồng tử đơn phương.

Giãn đồng tử song phương (Thường do các nguyên nhân ít nghiêm trọng):

• Khám mắt và sử dụng thuốc nhỏ mắt: Trong quá trình kiểm tra mắt, bác sĩ nhãn khoa có thể sử dụng thuốc nhỏ mắt đặc biệt để làm giãn đồng tử, giúp quan sát rõ hơn dây thần kinh thị giác và võng mạc. Đây là thủ thuật an toàn và thường quy.
• Phản ứng với thuốc và dược phẩm: Một số thuốc như thuốc chống trầm cảm, kháng histamine, thuốc chống buồn nôn, thuốc chống động kinh, Atropine, Botulinum toxin, và thuốc điều trị Parkinson có thể gây giãn đồng tử như tác dụng phụ.
• Yếu tố cảm xúc và hormone: Các tình trạng cảm xúc mạnh như lo lắng, sợ hãi, hoặc kích thích tình dục làm tăng hormone adrenaline và oxytocin, khiến đồng tử giãn ra tạm thời.
• Chấn thương nhẹ: Các chấn thương nhẹ vùng đầu, mắt hoặc dây thần kinh có thể gây giãn đồng tử tạm thời mà không có nguy hiểm nghiêm trọng.

Giãn đồng tử đơn phương (Thường nghiêm trọng hơn, cần theo dõi kỹ lưỡng):

• Chấn thương nặng: Các chấn thương đầu, não hoặc mắt nghiêm trọng có thể gây giãn đồng tử đơn phương. Đây là tình huống cần phải được xử lý y tế ngay lập tức.
• Hội chứng Adie (đồng tử Adie): Một bệnh lý thần kinh hiếm gặp gây giãn đồng tử một bên, thường kết hợp với các dấu hiệu như đồng tử không phản ứng với ánh sáng và có thể có triệu chứng khác như mất cảm giác ở mắt.
• Anisocoria: Là tình trạng mà đồng tử của hai mắt có kích thước khác nhau. Anisocoria có thể là một dấu hiệu của các bệnh lý nghiêm trọng như liệt dây thần kinh III.
• Phình mạch chèn ép dây thần kinh III: Giãn đồng tử đơn phương đột ngột kèm theo đau đầu dữ dội và sụp mi (ptosis) là dấu hiệu đặc trưng của phình mạch chèn ép dây thần kinh III. Đây là tình huống cấp cứu khẩn cấp, bệnh nhân cần nhập viện ngay lập tức để tránh biến chứng nguy hiểm.

Lưu ý: Nếu giãn đồng tử đơn phương xuất hiện đột ngột, đặc biệt khi kèm theo đau đầu dữ dội và sụp mi, đây có thể là dấu hiệu của một tình trạng nghiêm trọng như phình mạch chèn ép dây thần kinh III. Trong trường hợp này, cần nhập viện ngay lập tức để được xử lý kịp thời.

Nhiều loại thuốc có thể gây giãn đồng tử như tác dụng phụ

Cơ chế giãn đồng tử và cách chẩn đoán

Giãn đồng tử là quá trình làm cho đồng tử (phần trung tâm màu đen của mắt) mở rộng ra để điều chỉnh lượng ánh sáng đi vào. Phần màu sắc của mắt, được gọi là mống mắt hay iris, kiểm soát kích thước đồng tử thông qua các cơ nhỏ bên trong. Trong môi trường tối hoặc ánh sáng yếu, đồng tử tự động giãn ra để cho phép nhiều ánh sáng hơn đi vào mắt, giúp bạn có thể nhìn rõ hơn.

Khi thực hiện khám mắt, bác sĩ sử dụng thuốc nhỏ mắt để làm giãn đồng tử, cho phép ánh sáng vào nhiều hơn, giống như việc mở cửa để ánh sáng chiếu vào một căn phòng tối . Điều này giúp bác sĩ quan sát và đánh giá tốt hơn các cấu trúc bên trong nhãn cầu.
Giãn đồng tử là quá trình làm đồng tử mở rộng ra để điều chỉnh lượng ánh sáng đi vào

Giãn đồng tử là quá trình làm đồng tử mở rộng ra để điều chỉnh lượng ánh sáng đi vào

Về chẩn đoán, bác sĩ có thể nhận biết tình trạng giãn đồng tử bằng mắt thường khi thấy phần trung tâm màu đen lớn hơn bình thường (khoảng 4–8 mm trong ánh sáng yếu). Trường hợp một bên đồng tử giãn hơn bên kia trên 0,5 mm được gọi là Anisocoria.

Nếu đồng tử không co lại khi gặp ánh sáng mạnh, tình trạng Mydriasis hay “đồng tử cố định” đó là dấu hiệu cảnh báo bất thường. Khi đó, bác sĩ sẽ thực hiện các kiểm tra chuyên sâu như thử phản ứng đồng tử bằng đèn pin, nhỏ thuốc giãn đồng tử và các xét nghiệm khác như đo thị lực, kiểm tra thị trường, đánh giá cơ vận nhãn, hoặc đo nhãn áp để xác định nguyên nhân chính xác.

Bác sĩ nhãn khoa sẽ thực hiện bài kiểm tra mắt toàn diện có sử dụng thuốc giãn đồng tử

Điều trị giãn đồng tử

Trong phần lớn các trường hợp, giãn đồng tử sẽ tự khôi phục về kích thước bình thường mà không cần bất kỳ can thiệp điều trị nào, đặc biệt khi tình trạng này xuất phát từ việc sử dụng thuốc nhỏ mắt trong quá trình khám bệnh. Đồng tử thường trở lại bình thường sau vài giờ đến một ngày, tùy theo loại thuốc được dùng.

Tuy nhiên, với những trường hợp giãn đồng tử nghiêm trọng hoặc kéo dài, người bệnh cần được điều trị chuyên sâu. Một biện pháp đơn giản nhưng hiệu quả là đeo kính râm đặc biệt là loại kính đổi màu hoặc kính phân cực để giảm nhạy cảm với ánh sáng mặt trời. Sau khi khám mắt, bạn nên mang theo kính râm vì mắt có thể vẫn nhạy sáng trong vài giờ.

Nếu đồng tử bị ảnh hưởng do chấn thương mắt, dẫn đến sự khác biệt rõ rệt về kích thước giữa hai bên, bác sĩ có thể chỉ định kính áp tròng giả nhằm cải thiện thẩm mỹ. Trong các trường hợp nghiêm trọng hơn, phẫu thuật có thể cần thiết để khắc phục tổn thương cấu trúc bên trong mắt.

Đối với tình trạng giãn đồng tử do lạm dụng chất kích thích, việc cai nghiện là bước quan trọng nhất để giải quyết nguyên nhân gốc rễ, giúp khôi phục phản ứng bình thường của đồng tử và bảo vệ sức khỏe toàn thân.

Phẫu thuật có thể được chỉ định để sửa chữa các tổn thương mắt do chấn thương gây ra

Hướng dẫn phòng ngừa giãn đồng tử

Để bảo vệ thị lực và phát hiện sớm các bất thường, việc kiểm tra mắt định kỳ và duy trì thói quen chăm sóc mắt đúng cách là rất cần thiết. Dưới đây là 4 hướng dẫn quan trọng giúp bạn phòng ngừa và theo dõi tình trạng giãn đồng tử hiệu quả:

• Khám mắt giãn đồng tử mỗi 1–2 năm nếu bạn trên 60 tuổi hoặc có tiền sử gia đình mắc bệnh tăng nhãn áp.
• Nếu bạn mắc bệnh tiểu đường hoặc huyết áp cao, hãy hỏi ý kiến bác sĩ về tần suất khám mắt thông thường nên khám ít nhất một lần mỗi năm.
• Bảo vệ mắt khỏi ánh sáng mạnh bằng cách đeo kính râm và hạn chế tiếp xúc lâu với màn hình.
• Duy trì lối sống lành mạnh, kiểm soát đường huyết và huyết áp ổn định để giảm nguy cơ tổn thương thần kinh thị giác.

Khám mắt có giãn đồng tử là phương pháp quan trọng nhất để phát hiện sớm các vấn đề về thị lực và bệnh lý mắt

Các câu hỏi về giãn đồng tử

Giãn đồng tử mắt có nguy hiểm không?

Giãn đồng tử mắt thường không gây nguy hiểm và là phản ứng tự nhiên của cơ thể. Đồng tử co giãn thường xuyên do sự thay đổi ánh sáng hoặc các biến đổi cảm xúc trong cuộc sống hàng ngày. Tuy nhiên, nếu bạn gặp tình trạng giãn đồng tử đột ngột sau chấn thương, kèm theo đau đầu, chóng mặt hoặc nhầm lẫn, đây có thể là dấu hiệu cảnh báo cần được khám ngay lập tức. Hãy tìm đến cơ sở y tế để được đánh giá và xử lý kịp thời.

Nhỏ thuốc giãn đồng tử bao lâu thì hết?

Nếu bạn nhận được thuốc nhỏ mắt giãn đồng tử từ bác sĩ nhãn khoa, tác dụng có thể kéo dài từ 4 đến 24 giờ. Thời gian này phụ thuộc vào loại thuốc được sử dụng và cách cơ thể bạn phản ứng với thuốc. Trong suốt thời gian này, bạn có thể gặp tình trạng nhìn mờ và nhạy cảm với ánh sáng. Do đó, bạn nên có người đưa đón sau khi khám và mang theo kính râm để bảo vệ mắt.

Giãn đồng tử có tự hết không?

Có, phần lớn các trường hợp giãn đồng tử sẽ tự trở lại kích thước bình thường mà không cần bất kỳ can thiệp điều trị nào. Đặc biệt, giãn đồng tử do phản ứng với các yếu tố cảm xúc như adrenaline, căng thẳng hoặc sự thu hút có thể có thời gian tác động ngắn hơn. Trong những trường hợp này, đồng tử có thể trở lại kích thước bình thường chỉ trong khoảng hai đến ba phút. Tuy nhiên, nếu tình trạng kéo dài bất thường, bạn nên đến gặp bác sĩ để kiểm tra.

Giãn đồng tử là hiện tượng phổ biến có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, từ những phản ứng tự nhiên của cơ thể đến các vấn đề sức khỏe cần được quan tâm. Việc hiểu rõ về cơ chế giãn đồng tử, các nguyên nhân gây ra và phương pháp chẩn đoán sẽ giúp bạn nhận biết khi nào cần tìm kiếm sự hỗ trợ y tế. Phần lớn các trường hợp giãn đồng tử sẽ tự khôi phục mà không cần điều trị, nhưng việc khám mắt định kỳ vẫn là chìa khóa quan trọng để phát hiện sớm các bệnh lý mắt và bảo vệ thị lực lâu dài.

Bệnh viện Mắt Sài Gòn là hệ thống bệnh viện chuyên khoa mắt ngoài công lập lớn nhất Việt Nam, với hơn 19 cơ sở trải dài từ Bắc vào Nam. Chúng tôi tự hào là điểm đến tin cậy cho mọi nhu cầu chăm sóc và điều trị bệnh lý nhãn khoa với đội ngũ chuyên môn cao giàu kinh nghiệm, tiêu chuẩn điều trị chất lượng vàng và trải nghiệm khách hàng vượt trội. Đặc biệt, Mắt Sài Gòn còn tự hào sở hữu dải công nghệ phẫu thuật khúc xạ nhiều nhất Việt Nam, giúp bạn tìm được giải pháp phù hợp nhất cho đôi mắt của mình. Tìm hiểu thêm về các phương pháp xóa cận tiên tiến tại https://uudai.matsaigon.com/

Danh sách tài liệu tham khảo

1. Cleveland Clinic. (2022, January 4). Dilated pupils (Mydriasis): What is it, causes & what it looks like. https://my.clevelandclinic.org/health/symptoms/22238-dilated-pupils
2. National Eye Institute. (2025, September 11). Get a dilated eye exam. U.S. Department of Health & Human Services, National Institutes of Health. https://www.nei.nih.gov/learn-about-eye-health/healthy-vision/get-dilated-eye-exam